Օրբելյանները Հայաստանում հաստատվել են XIII դարի առաջին կեսին, Հայկական լեռնաշխարհի ընդարձակ տարածքներից մեկի վրա՝ Սյունյաց աշխարհում: Բագրատունյաց իշխանության շրջանում 987 թվականին Սյունքը հռչակվում է թագավորություն, որը գոյատևում է 200 տարի և կործանվում Գանձակի աթաբեկության զինական ուժերի տևական հարվածների հետևանքով՝ 1170 թվականին: Թագավորության կործանումից 40 տարի հետո՝ 1211 թվականին հայ-վրացական միացյալ ուժերի կողմից ազատագրված Սյունիքում հիմնվում է Օրբելյանների իշխանությունը:
Պատմիչ Աշոտ Աբրահամյանը գրում է. «Էլիգում Օրբելյանը նշանակվելով զորագլուխ, ամուսնանում է Սյունյաց եպիսկոպոս տեր Ստեփանոսի քրոջ աղջկա հետ և ունենում են Լիպարիտ Օրբելյանին, որը հետագայում կոչվում է իշխանաց իշխան»:
Լիպարիտ առաջին Օրբելյանը,-գրում է պատմիչը,-քաջ ռազմիկ և շինարար մարդ է եղել:
Մարտնչել է Հայաստանի և Վրաստանի շատ գավառներ սելջուկ թուրքերի լծից ազատագրելու համար: Նշանակվել է Սյունյաց աշխարհի կուսակալ և մեծ ջանքեր է գործադրել մշակութային նոր օջախների ստեղծման ու զարգացման գործում: Լիպարիտ առաջին Օրբելյանը պայքարելով երկրամասի ամբողջականության պահպանման համար, շինարարական մեծ աշխատանքներ է կատարել: Դրանցից ամենակարևորը 1223 թվականին Նորավանքում Սուրբ Կարապետ եկեղեցու կառուցումն է, որով հիմք դրվեց Սյունիքի հոգևոր նոր կենտրոնին: Լիպարիտ Օրբելյանի հայրենանվեր գործը շարունակում են իր որդիներ Էլիկումը, Սմբատը, Տարսայիճը:
Էլիկումը իշխանության օրորք Հայաստան են ներխուժում մոնղոլ-թաթարները: Լինելով իր հոր՝ Լիպարիտի անմիջական փոխարինողն ու արժանի ժառանգորդը, Էլիկումը Սյունյաց աշխարհի անվտանգության համար դիմում է մի շարք դիվանագիտական քայլերի: Նա ամրանում է Հրաշկաբերդում, երբ Ասլան զորովարն իր զորքով հարձակվում է բերդի վրա: Չհանձնելով անառիկ բերդը, Էլիկումը, հանուն իր ժողովրդի փրկության, մեծ ընծաներով ընդառաջ է գնում Ասլանին և ասում. «Թրով նվաճածը և ոսկով գնածը մարդու համար միատեսակ սեփականություն են: Արդ այն գավառները, որ ես թրով նվաճեցի, թող լինեն քո և քո տոհմի սեփականությունը»: Էլիկումն ընկնում է մարտադաշտում: Նրա աճյունը բերվում է Վայոց ձոր և մեծ շուքով ամփոփվում իր հոր կառուցած Սուր Նախավկայի գավթում՝ 1263 թվականին:
Սմբատ Օրբելյանը, փոխարինելով ավագ եղբորը, դառնում է իշխանաց իշխան: Ահա, թե ինչպես է բնութագրում Ստեփանոս Օրբելյան պատմիչը իշխանաց իշխան Սմբատին. «…Ապա նրա (այսինք Էլիկումի) իշխանությանը տիրում է իր եղբայրը՝ ամենօրհնյալ և բոլորից գովելի Սմբատը, որը մեծահանճար էր, ուժեղ մտքով, աննման խելքով, խիստ հնարագետ, խոսքաշեն ու քաղցրախոս, լեզուների իմացությամբ հմուտ և ճարտար: Դատաստանական ատյաններում անպարտելի էր, որովհետև խոսում էր հինգ լեզվով՝ հայրերեն, վրացերեն, ույղուրերեն, պարսկերեն և բուն մոնղոլերեն»:
Տաղանդավոր դիվանագետը, երկու անգամ լինելով մոնղոլ-թաթարական պետության մայրաքաղաքում, անձամբ բանակցություններ է վարում Մանգու խանի հետ (1251-1256 թթ): Արդյունքը լինում է այն, որ արժանանում է մեծամեծ պատիվների և վերստին հաստատվում իր տիրույթներում, ոչ միայն վերադարձնում է նվաճված տարածքները, այլև երկրի վարչական տիրույթները համալրում նորերով: Սմբատին հաջողվում է երկրում հաստատել խաղաղություն: Զարկ է տրվում շինարարական ընկրկուն աշխատանքներին, իսկ եկեղեցիները, ի շնորհիվ նրա գործադրած ջանքերի, ազատվում են հարկերից:
«Շինեց վանքեր,-գրում է ժամանակակից պատմիչը,- վերակառուցեց բոլոր ավերված եկեղեցիները, ավարտին հասցրեց Տաթևի ավերված վանքի վերաշինումը: 1261 թվականին կառուցեց Նորավանքի հրաշակերտ ժամատունը: Եռանդուն և արգասաբեր գործունեությամբ Սմբատը գերազանցում է իր բոլոր նախորդներին»:
Սմբատը վախճանվում է Դավրիժում՝ 1273 թվականին, նրա մարմինը մեծահանդես ծիսակատարությամբ տեղափոխվում է Վայոց ձոր և ամփոփվում Նորավանքի տոհմային դամբարանում:
Սմբատ Օրբելյանին հաջորդում է եղբայրը՝ Տարսայիճ Օրբելյանը, որի օրորք Սյունիքի իշխանապետությունը հասնում է իր զարգացման կենտրոնակետին: Պատմիչ Ստեփանոս Օրբելյանը վերլուծելով Տարսայիճի գործունեությունը՝ նշում է. «Տարսայիճը հարգված և սիրված էր աշխարհակալների և բոլոր մեծամեծների կողմից: Ահարկու էր բոլոր թշնամիների համար: Կատարել է լայնածավալ շինարարական աշխատանքներ, կառուցել եկեղեցիներ, նորոգել խարխալված վանքեր»:
Որպես շրջահայաց քաղաքական գործիչ, բարեկամական բնույթի հարաբերություններ է հաստատել հարևան երկրների ղեկավար գործիչների հետ: Նա շուտով արժանանում է Հայաստանի և Վրաստանի աթաբեկության պաշտոնին՝ կյանքի կոչելով երկու ժողովուրդների ազգային շահերից բխող բազմաթիվ ձեռնարկումներ: Նրան հաջողվում է ոչնչացնել հարկերի դիվանական դավթարը՝ Հայաստանի 150 եկեղեցիներ ազատելով հարկերից: Տարսայիճ Օրբելյանի կյանքը ընդհատվում է 1290 թվականին: Նրա մահարձանի վրա գրված է. «Այս է հանգիստ արքայաշուք կողմնակալին, հզոր և մեծ գործակալին և քաջապահ մենամարտին»:
Այսպիսով, Օրբելյան տոհմի տարեգրությունը (1049-1438թթ), տվել է նշանավոր, հայրենանվեր, քաջ ու անվեհեր, գործիչներ և հայ ժողովրդի, և առաքելական եկեղեցու ջատագովներ, որոնք բազմիցս ղեկավարել և հաջողություններ են արձանագրել թշնամիների դեմ մղվող ռազմական գործողություններում՝ շենացնելով երկիրը:
2011 թվականի հոկտեմբերի 28-ին, «Պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ի տնօրեն Վլադիմիր Պողոսյանի և Սյունյաց թեմի առաջնորդ՝ Աբրահամ Արքեպիսկոպոս Մկրտչյանի նախաձեռնությամբ Վայոց ձորում մեծ շուքով տոնվեց Օրբելյան իշխանական տան 800 ամյակը և Նորավանքի վանական համալիրում մատուցվեց պատարագ՝ նվիրված նրանց հիշատակին:
