Հայ նշանավոր գիտնական և ճարտարապետ Թ. Թորամանյանը ուշադրություն դարձնելով Արուճի վանքի շինարարական արվեստին ասում է ․«Արուճի մեջ…Գրիգոր Մամիկոնյանի…կանգնած եկեղեցին, մի գոհար է 7-րդ դարու մեջ»։
Արուճի տաճարը գտնվում է համանուն գյուղի արևելյան մասում:
Մատենագրական տեղեկությունների և եկեղեցու արևելյան ճակատին պահպանված շինարարական արձանագրության համաձայն, Արուճի տաճարը կառուցել է իշխան Գրիգոր Մամիկոնյանը՝ կնոջ Հեղինեի հետ, VII դ. 60-ական թվականներին։
Հուշարձանը պատկանում է գմբեթավոր դահլիճ տիպի կառույցներին, եկեղեցին կանգնած է եռաստիճան գետնախարսխի վրա: Ունի աղոթասրահ, առագաստային անցումով գմբեթ (ներկայում՝ քանդված), արևելյան խորանի երկու կողմերում, երկուական պատուհաններով ավանդատներ՝ իրենց վերին թաքստոցներով: Թեև գմբեթը բացակայում է, տաճարն իր վեհությամբ գերիշխում է շրջակա ընդարձակ համայնապատկերի վրա: Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին, իր չափերով, վաղ միջնադարյան գմբեթավոր դահլիճների մեջ ամենամեծն է:
Մուտքերը՝ հյուսիսային, հարավային և արևմտյան կողմից են: Կառուցված է սև, սրբատաշ տուֆ քարով: Տաճարն ուշագրավ է նաև իր արտաքին և ներքին ճարտարապետական ու ոճական լուծումների միասնությամբ: Արտաքին հարդարանքը լուծված է վաղ միջնադարյան ճարտարապետության սկզբունքներով՝ բազմաթիվ մեծաչափ լուսամուտներ, արևելյան ճակատի «հայկական խորշեր», քանդակազարդ կամարապսակներ, հյուսկեն քիվեր:
Տաճարը հայկական ճարտարապետության մեջ նշանավորվում է իր որմնանկարներով, որոնք հայկական վաղ միջնադարյան մոնումենտալ գեղանկարչության լավագույն օրինակներից են:
Հսկայածավալ, չափազանց լուսավոր ներքին տարածությունը որմնանկարներին հաղորդել է հանդիսավորություն և վեհություն: Երբեմնի հարուստ որմնանկարներից պահպանվել են որոշ հատվածներ, որոնք վկայում են VII դ. Ստեփանոս նկարչի կատարողական բարձր վարպետության մասին:
Ս. Գրիգոր եկեղեցին, իր երկարամյա պատմության ընթացքում բազմիցս նորոգվելով, անաղարտ պահպանել է իր նախնական նկարագիրը:
Արուճի տաճարի հարավային կողմում 1947-1952 թթ. պեղումների ժամանակ (ղեկ.՝ Վ. Հարությունյան) բացվել են իշխան Գրիգոր Մամիկոնյանի VII դ. 60-ական թվականների պալատական կառույցի և տաճարից հարավ-արևելք գտնվող բազիլիկ շինության ավերակները:
Հուշարձանը վերջին անգամ վերանորոգվել է 1950-60-ական թթ., առանձին հատվածներ ներկայումս քայքայված են:
