Մարտակերտի շրջանի Վանք գյուղի բարձունքին դարերի խորքից վեր է խոյանում Գանձասարի վանական համալիրը։ Այն հայ ճարտարապետության հանճարեղ մտքի ու վարպետության վառ օրինակներից է։
Պահպանված արձանագրության համաձայն վանական համալիրի կառուցումը սկսվել է 1216 թ.-ին և ավարտվել 1238 թ.-ին:
Գանձասարի վանքը բաղկացած է Սբ. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցուց, գավթից, կրոնական ու աշխարհիկ կառույցներից։
Վանքապատկան բնակելի և տնտեսական շենքերի, դարպասներով պարիսպների հետ միասին Գանձասարը հայ ճարտարապետության լավագույն համալիրներից մեկն է: Վանքի շուրջ երկու հարյուր արձանագրությունների մեծ մասը գրված է վարպետ գրիչների ձեռքով:
Ժամանակի պատմիչները` հատկապես Կիրակոս Գանձակեցին, հիացմունքով է պատմում վանքի շինարարության և նրա օծման արարողության մասին: Պատմական աղբյուրներից հայտնի է, որ Գանձասարի հինավուրց եկեղեցին քաղաքական ու կրոնական հավաքատեղի էր Արցախի և շրջակա հայկական գավառների համար:
17–րդ դարի վերջում Գանձասարն արդեն մեծ անուն ունեցող պատմամշակութային և հոգևոր կենտրոն էր: Դարավերջին դարձել էր ազատագրական կենտրոն՝ հայրենասիրական ձգտումներ ունեցող մարդկանց գլխավոր հավաքատեղի: Շարժումը գլխավորում և առաջնորդում էր Գանձասարի Եսայի կաթողիկոսը: Նրա և Իսրաել Օրու համախմբման շնորհիվ արվել են Ռուսաստանի հետ բանակցությունների առաջին քայլերը:
1701 թվականին այստեղ է գրվել ռուսական կայսր Պետրոս Առաջինին ուղղված առաջին նամակը, որով Ղարաբաղի հայերը ռուսական պետությունից օգնություն են խնդրել արևելքի բարբարոսներից ազատագրվելու համար:
1923 թվականից՝ Արցախ աշխարհն Ադրբեջանին բռնակցվելուց հետո, Գանձասարը չի գործել և այն հնարավոր է եղել նորոգել միայն 1993 – 1997 թվականներին:
Ուսումնասիրողները Գանձասարի վանական համալիրը միաձայն համարել են 13-րդ դարի հայկական ճարտարապետության «գոհարն ու շտեմարանը»։
Հայկական ճարտարապետության պատմության լավագույն գիտակ Ա. Լ. Յակոբսոնի կարծիքով․ «Գանձասարի վանքը ոչ միայն ինքնատիպ է ու իր կատարելության մեջ ինքնուրույն, այլև բացառիկ է, մենք չենք կարող ցույց տալ ուրիշ մի այդպիսի հուշարձան Հայաստանի հողի վրա»:
