Մարտակերտի շրջանի Վաղուհաս գյուղից արևմուտք, Թարթառի ափին, թրաձև լեռնաբազուկի վերջավորության վրա է սփռված Խաթրավանքի համալիրը։
Խաթրավանքը եղել է ճարտարապետական նշանավոր համալիր իր մեջ պահելով խաչքարերի արժեքավոր հավաքածու։
Վանքի անունը արձանագրություններում և հին աղբյուրներում հիշատակվում է երկու ձևով (Խադարի կամ Խադայի վանք), բայց գրվել է նաև Խաթրա վանք և Խթրա վանք, որը ժողովրդական արտասանության հետևանք է: Այս անունը, հավանաբար, ծագել է Թադեոս առաքյալի Խադ կամ Խաթ աշակերտի անունից, որին նվիրված է վանքը: Կան վկայություններ այն մասին, որ Խաթրավանքը եղել է առաջնորդարան:
Վանքի պատերի մեջ երևացող տասնյակ խաչքարերով ու վիմագրություններով կարելի է բացել գավառի պատմության ու մշակույթի շատ ծալքեր, որոնց մասին ուրիշ աղբյուրներ գոյություն չունեն։
Խաթրավանքը հիմնադրվել է վաղ միջնադարում, ստույգ թվական հայտնի չէ։ Համալիրն ունեցել է կաթողիկե տաճար, երկրորդական եկեղեցիներ, օժանդակ շինություններ: 12-րդ դարի առաջին կեսին այն ավերվել է երկրաշարժից, որից հետո հոգևոր կենտրոնը 1143 թվականին ասպատակության է ենթարկվել սելջուկ-թուրքերի կողմից: Վանքի վերստին շենացումը սկսվել է 12-րդ դարի վերջին և 13-րդ դարի սկզբին։ Խաթրավանքը կապված է Հովհաննես վարդապետ Խաչենցու անվան հետ, ով և վերականգնել է համալիրը 1204 թվականին՝ ավարտելով նրա գլխավոր տաճարի կառուցումը։ Այդ մասին պատմում է տաճարի արևմտյան պատին գլխավոր դռան ձախակողմին գրված շինարարական արձանագրությունը:
Եկեղեցին՝ չորս սյուների վրա հաստատված կենտրոնագմբեթ մեծ դահլիճ է, արևելքում ունի ավանդատներ, Հովհաննեսը արձանագրության մեջ նշում է, որ վանքում հավաքել է գրքեր և խաչքարեր:
Վանքը մեծ նորոգումների ու կառուցում – լրացումների է ենթարկվել Հասան Բ-ի որդի Գրիգոր Բ-ի ու նրա կին Ասփայի կողմից 13-րդ դարի վերջին և 14-ի սկզբին:
Հովհաննեսաշեն տաճարը ներսից խաչաձև, արտաքինից ուղղանկյուն, չորս անկյուններում ավանդատներով հորինվածք ունի: Հատակագիծը անհամաչափ է: Ներսի սյուները սրբատաշ գորշ քարից են, զարդարված քանդակներով: Չորս սյուներից երկուսը ամբողջական են, իսկ մյուս երկուսը կազմված են երկու կտոր քարից: Սյուների մույթերին՝ հայացքով դեպի արևմտյան մուտքը կենդանիների գլուխներ են քանդակված, մեկական քանդակ, յուրաքանչյուր սյան վրա: Առաջին երկուսը եզների գլուխներ են, հետևինները՝ խոյի ու առյուծի: Այժմ քայքայված են ելուստները և դժվար է դրանք իրարից տարբերել:
Բեմը ավագ խորանով տեղավորված է արևելյան պատի կիսաշրջանի մեջ: Կան նաև երկու մեծ և երկու փոքր խորաններ: Ներսից պատերը ծեփված են կրաշաղախով:
Եկեղեցուն կից է փլված զանգակատունը: Կիսավեր պատերից երևում է, որ զանգակատունը եղել է կրկնհարկ:
Զանգակատան հյուսիսային մասում գտնվում է սեղանատունը: Այն թաղածածկ դահլիճ է: Պատերը և թաղը կառուցված են տեղական կոպտատաշ քարերից, կրաշաղախով միայն թաղակիր կամարները և որմնասյուներն են շարված սրբատաշ քարերով:
Բաղկացած է երկու դահլիճից: Մեծ դահլիճն ունի բուխարի (օջախ), պատերի մեջ պահարաններ (խորշեր) և մեկ լուսամուտ: Իսկ մյուս դահլիճը ունի միայն մեկ պահարան:
Խաթրավանքից արևմուտք՝ ժայռի մեջ, գտնվում է Խաթրա բերդը:
