ՄԻՋՆԱԴԱՐԻ ՄԵԾԱՆՈՒՆ ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏ, ՔԱՆԴԱԿԱԳՈՐԾ ՄՈՄԻԿԻ ԱՆՁԵՌԱԿԵՐՏ ԳՈՐԾԵՐԸ ՎԱՅՈՑ ՁՈՐՈՒՄ

ՄԻՋՆԱԴԱՐԻ ՄԵԾԱՆՈՒՆ ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏ, ՔԱՆԴԱԿԱԳՈՐԾ ՄՈՄԻԿԻ ԱՆՁԵՌԱԿԵՐՏ ԳՈՐԾԵՐԸ ՎԱՅՈՑ ՁՈՐՈՒՄ

Միջնադարի այդ շռայլությունը քանդակագործին, մանրանկարչին, ճարտարապետին, Գլաձորյան նոր դպրոցի հիմնադրին մեր սերունդը պարտավոր է մեծարել, և պետք է հնարավորություն ստեղծել երիտասարդության համար` ճանաչելու նրան:
Ակադեմիկոս Վարազդատ Հարությունյան

Անդրադառնալով Մոմիկի գործունեությանը` անկարելի է չհիշատակել Սյունյաց Մետրոպոլիտ Ստեփանոս Օրբելյանին, քանզի այս երկու նշանավոր գործիչների ձեռնարկումներով էր պայմանավորված միանգամայն ազգային դիմագիծ ունեցող հոգևոր-մշակութային կյանքի անշեղ վերելքը:

Ստեփանոս Օրբելյանի հովանավորությամբ Մոմիկը կառուցել է Տաթևի Ս.Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, որը համարվում է նրա թերևս առաջին ճարտարապետական խոշոր գործը: Այն թաղածածկ է, կառուցվել է 1138թ. երկրաշարժից հետո ավերված եկեղեցու փոխարեն: Աշխատանքներն ավարտվել են 1295 թվականին:

Արենիի Ս.Աստվածածին եկեղեցին կառուցվել է դարչնագույն տուֆից և կենտրոնագմբեթ է: Այն կարծես բազմել է Արփա գետի ձախ ափին գտնվող բարձունքի վրա:Այսօր էլ պահպանել է իր գերիշխող դիրքը շրջապատի նկատմամբ:Կառուցելու ընթացքում մեծ վարպետը հրաժարվել է ժամանակի պաշտամունքային ավանդական ձևերից` գմբեթը հենելով երկու առանձին կանգնած մույթերի վրա: Երբ արևմտյան կողմից ներս ենք մտնում, մեր առջև հառնում են Մոմիկի որմնանկարներն ու պատկերաքանդակները: Արևմտյան մուտքի ճակատակալ քարին Ս.Աստվածամայրն է մանուկ Հիսուսի հետ: Տիրամայրը պատկերված է որպես մի երկնային թագուհի: Եկեղեցու վրա թողած արձանագրությունում Մոմիկը հիշատակում է 1321թ. տեղի ուենցած երկրաշարժի մասին: Ս.Աստվածածինն ավարտելուց անմիջապես հետո, Օրբելյան իշխանների հանձնարարությամբ, Մոմիկն սկսում է վերակառուցել երկրաշարժից տուժած Նորավանքի գլխավոր եկեղեցու արևմտյան գավիթը, որտեղ էլ տեղադրված են հեղինակի անձեռակերտ պատկերաքանդակները: Մեր օրերում ևս շարունակում են մեծ հռչակ է վայելել գավթի մուտքի բարավորի Հայր Աստծու պատկերաքանդակը` իր փառահեղ մորուքով, խոշոր, ձվաձև աչքերով, գանգուր մազերով, աջ ձեռքը օրհնության համար վեր բարձրացրած, իսկ ձախով` կրծքի մակարդակին ադամորդու գլուխը պահած: Մասնագետներից ոմանք գտնում են, որ դա Ադամի ստեղծման տեսարանն է: Հայր Աստծո մարդակերպ պատկերագրությունը ևս աննախադեպ է և հենց դրանով էլ առավելապես ընդգծվում է գավթի քանդակագործի անկրկնելի տաղանդը: Աստծո մորուքից ցած Սուրբ Հոգու խորհրդանիշն է` խաչաձև լուսապսակով, շրջանի մեջ վերցված, գլուխը ներքև ուղղած աղավնին, որի կտուցը հպվում է Աստծո ձեռքում պահված Ադամի շուրթերին:Քանդակի աջ եզրին հրեշտակի պատկերն է` դեմքով ուղղված Հայր Աստծուն: Ձախ մասում` օրհնող աջի տակ, խաչված Քրիստոսն է, որից ձախ Աստվածածինն է, աջ` Հավհաննես Ավետարանիչը, իսկ ներքևում` պառկած և ձեռքը դեպի խաչելություն ուղղած Դանիել մարգարեն: Քրիստոսի գլխի երկու կողմերում արևի և լուսնի խորհրդանիշներն են: Հայր Աստծուց դեպի Ադամ իջնող Սուրբ Հոգու և Հիսուս Քրիստոսի պատկերներով քանդակը մարմնավորում է սուրբ Երրորդության անխզելիության գաղափարը:

Մոմիկն, իր ամբողջ հմտությունը և փորձը գործի դնելով, փաստորեն կառուցում է նոր գավիթ` այն զարդարելով մեծարժեք քանդակներով: Ճակատակալ քարի վրա պահպանվել է արձանագրություն (1321թ.), ուր ասվում է .«Այս է առ իմ արհնեալ եւ ահեղ անուն Աստված ի ծագած մինչ ի ծագս ծագ ի նորո: ՉՀ: Բառն խրատ և ոչ վճիռ: Եսայի»:(Բարխուդարյան Ս.,Դիվան հայ վիմագրության, պրակ III, Եր., 1967:):

Քանդակագործի տաղանդի վկայությունն են նաև հայ միջնադարյան մշակույթին բնորոշ մի շարք խաչքարերը, որոնցից երկուսի վրա պահպանվել է Մոմիկի անունը: Այս երկու գործերն էլ դասվում են խաչքարագործական արվեստի լավագույն ստեղծագործությունների շարքին: Խաչքարերից մեկը նվիրված է Ստ.Օրբելյանին, որը քանդակել է պատմիչի մահից անմիջապես հետո` 1304թ.,մյուսը Սյունյաց իշխանուհի Թաթմա խաթունի պատվերով կառուցվածն է` քանդակված 1308թ.: Խաչքարի ստորին մասը գտնվում էր Ս. Գրիգոր եկեղեցում, իսկ վերին հատվածը հայտնաբերվել է 1983թ.` Գլաձորի համալսարանի 700-ամյակի տոնակատարության նախապատրաստման առիթով Նորավանքի վանական համալիրում վերականգնողական աշխատանքներ իրականացնելու ժամանակ: Հետագայում ամբողջական խաչքարը տեղափոխվել է Եղեգնաձորի երկրագիտական թանգարան:

Նորավանքում Բուրթելաշեն երկհարկանի տապանատուն-եկեղեցին նույնպես Մոմիկի ճարտարապետական մտքի գլուխգործոցներից է: Այն զարդարված է մարդկային, բուսական և երկրաչափական նուրբ ու հարուստ բազմաթիվ քանդակներով: Այն թերևս Մոմիկի վերջին գործն էր, որը, նրա մահվանից հետո, ավարտական տեսքի բերեցին վարպետի աշակերտները:

Մոմիկի մտքի արգասիքն էր նաև Զորաց եկեղեցին, որի արևմտյան կողմում տարածված սարահարթը, ըստ որոշ աղբյուրների, հանդիսանում էր իշխանական զորագնդի վարժատեղին: Կառույցն իր եռանկյունաձև խորշերով ընդհանրություններ ունի Արենիի Ս. Աստվածածին եկեղեցու հետ:

Մոմիկը մահացել և թաղվել է Նորավանքում: Նրա աշակերտները համեստ մի խաչքար են կանգնեցրել իրենց մեծատաղանդ վարպետի գերեզմանին հետևյալ արձանագրությամբ. «ՀԻՇԵԱ ՔՐԻՍՏՈՍ ԱՍՏՈՒԱԾՄՈՄԿԱ ՀՈԳԻՆԵՎ ՈՂՈՐՄԵԱ ԹՎ ՉՁԲ» (1333):