Երերույքի ճարտարապետական համալիրը գրավոր աղբյուրներում և մասնագիտական գրականության մեջ հանդիպում է Երերույքի բազիլիկ, Երերույքի Սբ Աստվածածին և Երերույք անվանումներով: Բազիլիկի ներսում փորագրված արձանագրությունում Երերույքը կոչվել է «Կարապետի և Նախավկայի վկայարան», իսկ ուշ միջնադարում դարձել է վանք-եկեղեցի` Սբ Երրորդություն անունով:
Հնագիտական վերջին հետազոտությունների համաձայն՝ տաճարը թվագրվում է VI դ.:
Երերույքը ոչ միայն հայկական դասական ճարտարապետության, այլև վաղ քրիստոնեական կառուցողական արվեստի նվաճումներից է:
Համալիրը ներառում է մի շարք կառույցների մնացորդներ՝
- կենտրոնում՝ բազիլիկ,
- նրա հյուսիսային, արևելյան և հարավային կողմերից վնասված պատերի հատվածներով (պահպանվել է հազիվ մեկ կամ երկու քարաշարք) սահմանագծված «պարիսպ», որը թերի է, քանի որ զուրկ է արևմուտքում իր չորրորդ բաղադրիչից:
- բազիլիկի հարավարևելյան կողմում՝ գերեզմանոց և հուշադամբարանային գոտի՝ բազմաթիվ քառակուսի պատվանդաններով, իսկ դեպի արևելք՝ քարարկղերի (սարկոֆագների) մնացորդներով,
- եկեղեցու հարավում և արևմուտքում՝ մի խումբ կացարաններ, և, հավանաբար, գոմեր կամ փարախներ,
- հյուսիս-արևելքում, ստորին մակարդակի վրա՝ ձորակում, քառանկյուն փոքր շինություն, որը, հնարավոր է, եղել է դամբարան,
- հարավ-արևելքում՝ ձորակում, զուգահեռ մի քանի պատերից կազմված ծավալուն կառույց, որը, մասնավորապես, ամբարտակ է ծառայել՝ ըստ XX դարասկզբի մի վկայության,
- բազիլիկից հյուսիս՝ ժայռոտ հարթակի տակ ժայռափոր երկու սենյակներ,
- տարածքում ցիրուցան եղած շինարարական բեկորների մեջ՝ մոտ երկու հարյուր քանդակված քարերի կտորներ, որոնք հատկապես եկեղեցու և դրա շուրջը խաչակիր կոթողներով հուշարձանների մաս են եղել: Այդ քարերի մի խումբ այսօր դրված է բազիլիկից հյուսիս՝ ժայռոտ հարթակի վրա:
Տաճարը կառուցված է ընդարձակ բնական ժայռոտ տեղանքի վեցաստիճան պատվանդանի վրա, Անիի բաց նարնջագույն տուֆից: Աստիճանները տանում են սյունազարդ սրահներ՝ հարավային կողմից երկու, արևմտյան կողմից մեկ՝ շքեղ դռներով։ Սյունազարդ սրահներն իրենց ծածկույթով քանդված են, պահպանվել են հաստահեղույս կլոր սյուների բեկորներ, խարիսխներ և խոյակներ։ Աղոթասրահը երկշարք մույթերով բաժանված է երեք նավի: Միջին նավն արևելյան կողմում ավարտվում է ավագ խորանի կիսաշրջան աբսիդով: Հորինվածքի չորս ան կյուններում, հիմնական ծավալից դուրս, առկա են կրկնահարկ ավանդատներ:
Համաձայն Թ. Թորամանյանի նկարագրության՝ պարզորոշ առանձնանում են տարբեր ժամանակաշրջաններում հուշարձանի վրա կատարված վերակառուցումներն ու հավելումները: Նախնական կառույցին տարբեր ժամանակներում հավելվել են արևմտյան կողմի նախասրահը, կողային սենյակները, հարավային ու հյուսիսային ճակատներին կից արտաքին սրահները և բազմաստիճան գետնախարիսխը (գետնախարիսխը կրեպիդոմայի վերհուշ է): Այս ամենն արված է մեծ վարպետությամբ, գեղարվեստական ճաշակով` ստեղծելով ժամանակի ճարտարապետական ոգուն համահունչ նոր` առավել բարդ ու ամբողջական կառույց: Գեղարվեստորեն են մշակված արևմտյան` մեկ և հարավային զույգ շքամուտքերը, բարավորները, լուսամուտները, բեկվածքավոր և ատամնաշար քիվերը, խոյակներն ու որմնամույթերի խարիսխները: Մասնակիորեն պահպանվել են որմնանկարների հետքեր, մասնավորապես՝ նկարված մակերեսի երկու փոքր հատված, որոնցից մեկը հարավային ճակատի արևմտյան դռան վրա է՝ բարավորի վերևում ճակատաքարի մի հատվածին, իսկ երկրորդ որմնապատկերը երկրաչափական զարդային հորինվածք է խորանում բացված պատուհանի որմնանցքի թաղի վրա:
Երերույքի բազիլիկի հարավային ճակատի արևելյան ծայրում՝ հարավ-արևելյան ավանդատան վրա փորագրված է հունարեն արձանագրություն (հինգ տող), որը, թարգմանաբար, հետևյալն է. «Քո տանը վայելուչ է սրբություն, ով Տեր, երկայն օրերով» (ճանաչելի է 93-րդ սաղմոսի հինգերորդ տունը):
Բազիլիկի ներսում՝ խորանի հյուսիսային որմնամույթի ստորին հատվածում փորագրված է հայերեն արձանագրություն (ութ տող), որի աշխարհաբար թարգմանությունը հետևյալն է՝. «Ես՝ քահանա Հակոբս, որ եկել եմ Քաղաքու դաշտից այս գյուղաքաղաքը և այս սուրբ վկայարանը Քրիստոսի ճշմարիտ հավատացյալների բարեխոսության համար, նորոգեցի հանուն Կարապետի և Նախավկայի»:
Հարավային ճակատի արևելյան շքամուտքից ձախ փորագրված է հայերեն արձանագրության (տեքստն ունի տասներեք տող. վերջին տողերն ընդհանրապես անընթեռնելի են) աշխարհաբար թարգմանությունը հետևյալն է՝. «Հանուն Աստծո, 477 թվականին, ես՝ բարեպաշտ թագուհիս, Աբասի դուստրը, արքայից արքա Սմատի կինը և Աշոտի մայրը, սերդնեսերունդ ազատեցի Երերույքը թաստակից՝ զորեղ արքայից արքա Սմբատի երկարակեցության և Աշոտի համար: Եթե որևէ մեկը հակառակվի այս գրին, մեծերից թե փոքրերից, թող նզովյալ լինի 318 հայրապետների կողմից…»:
1907 և 1908 թթ. Երերույքին նվիրված երկու արշավ է կազմակերպել, ինչպես նաև լրացուցիչ այցելություն 1914 թ.: Նա է գրել բազիլիկի մասին առաջին մենագրությունը, որը, մասնավորապես, ներառում է XX դ. սկզբում հուշարձանի վիճակը ներկայացնող լուսանկարչական մի վավերագրություն:
1928 թ. ձեռնարկվել են բազիլիկի պահպանության առաջին միջոցները՝ լիցքով փակվել են հյուսիսային, արևելյան և հարավային պատերի բացվածքները:
1948 և 1957-59 թթ. ճարտարապետ և հնագետ Ալ. Սահինյանի ղեկավարությամբ լրացվեցին բազիլիկի պարագծով ընթացող աստիճանների և հարավային ճակատի պակասող հատվածները: 1958 թ. Ալ. Սահինյանը ձեռնարկեց բազիլիկից հարավ-արևելք ենթադրյալ ամբարտակի ավերակների մասնակի մաքրում և հակիրճ ուսումնասիրություն:
1985-1986 թթ. հնագետ Ֆելիքս Տեր-Մարտիրոսովը նույնպես հետազոտություններ է իրականացրել բազիլիկի հյուսիսում երկու ժայռափոր սենյակների, հյուսիս-արևելքում ձորակի փոքր շինության և կրկին «ամբարտակի» վերաբերյալ:
1987-88 թթ. ճարտարապետ Վահագն Գրիգորյանը ղեկավարել է համալիրի մաքրման լայնածավալ աշխատանքներ, մասնավորապես՝ բազիլիկի ներսում, պարսպի մնացորդների և հատկապես եկեղեցուց հարավ և արևմուտք գտնվող կացարանների և փարախների տարածքում:
1988 թ. երկրաշարժից հետո Նյու Յորքի «World Monuments Fund»-ը և Միլանի ու Վենետիկի «Հայ մշակույթի ուսումնասիրության և վավերագրության կենտրոնը» (ՀՄՈՒՎԿ) ամրակայման աշխատանքներ իրականացրին տաճարի առավել վտանգված հատվածներում:
1989-2005 թթ. ՀՄՈՒՎԿ-ը, ներգրավելով բազմաթիվ, հիմնականում իտալացի մասնագետների, ՀՀ մշակույթի նախարարության համագործակցությամբ Երերույքի բազիլիկի վրա իրականացնում է մի շարք աշխատանքներ, մասնավորապես՝ կառույցների հնագիտական ուսումնասիրություններ, կառուցվածքի տեխնիկական վերլուծություններ, չափագրություններ և մի քանի կարևոր ամրացումներ:
2009-2016 թթ. Էքս-Մարսելի համալսարանի և CNRS-ի «Միջերկրածովյան ավազանի միջնադարյան և նոր հնագիտության փորձարանը» Պատրիկ Տոնապետյանի գլխավորությամբ իրականացրեց հնավայրի հնագիտական բազմակարգային հետազոտություն՝ համագործակցելով ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի ու Շիրակի երկրագիտական թանգարանի հետ:
